Późnogotycka rzeźba św. Jakuba Starszego

Rzeźba św. Jakuba Starszego z dawnej kaplicy szpitalnej pw. św. Ducha w Kętrzynie (do 1946 r. Rastenburg) powstała w okresie 1510 – 1520. Ostatnio Andrzej Woziński przesunął datowanie wykonania rzeźby na lata 1515-1525. Jest to rzeźba późnogotycka, łączona przez różnych badaczy z warsztatem frankońskim, a ostatnio z kręgiem snycerki elbląskiej. Pierwsze znane źródło wymieniające rzeźbę to monumentalne opracowanie ówczesnego Konserwatora Prus Wschodnich Adolfa Boettichera poświęcone zabytkom sztuki ówczesnych Prus Wschodnich, w którym badacz przy opisie przyszpitalnej kaplicy św. Ducha w Rastenburgu wymienia zespół rzeźb świętych: Katarzyny, Barbary i Jakuba Starszego jako pozostałości gotyckiego ołtarza.

Szpital wraz z kaplicą, obydwa pod wezwaniem św. Ducha, powstały po 1361 r. Szpital umiejscowiony był poza obrębem murów miejskich, od zachodu, nad rzeką Guber. Kaplica znajdowała się u podnóża murów miejskich. Był to teren wyłączony spod jurysdykcji miasta, nazywany z tego powodu Wola (Freiheit). Administracja tym terenem spoczywała w rękach krzyżackiego urzędnika prokuratora (pfleger, provisor) a następnie urzędnika książęcego, w późniejszym okresie – królewskiego namiestnika – starosty (Hauptmann). Wiadomo także, że wówczas, na zamkowej Woli istniała jeszcze jedna świątynia – kaplica pw. św. Krzyża, która powstała w 1465 r. Kaplicę w późniejszym okresie przeniesiono do szpitala, a jej wezwanie zmieniono na św. Ducha. Wobec braku jakichkolwiek innych źródeł dotyczących kaplicy świętokrzyskiej trudno jednoznacznie stwierdzić kto sprawował nad nią patronat. Jednakże samo jej usytuowanie na przedmieściu wyłączonym spod jurysdykcji miasta, a tym bardziej przeniesienie na teren zarządzanego przez Zakon szpitala sugeruje, że to właśnie Zakon w osobie rastemborskiego prowizora sprawował opiekę nad tą świątynią. Można by zatem założyć, że część późnogotyckiego wyposażenia późniejszej szpitalnej kaplicy św. Ducha powstała jako wyposażenie kaplicy św. Krzyża. Należy przy tym zwrócić uwagę na rzeźby z przedstawieniami dwóch spośród Czterech Świętych Dziewic – św. Barbary i św. Katarzyny, które to święte cieszyły się szczególną czcią w państwie Zakonu Krzyżackiego.

Po II wojnie światowej akcję zabezpieczania zabytków prowadziła Zofia Licharewa, jako pracownik referatu Kultury i Sztuki Starostwa Powiatowego w Kętrzynie. Należy przypuszczać, że obiekty zabytkowe w mieście zostały zabezpieczone już w 1945 roku. Rzeźba św. Jakuba, jako jedyna z wyposażenia kaplicy św. Ducha została w Muzeum Krajoznawczym PTK w Kętrzynie. Jednocześnie już 1946 r. i w 1951 r. prowadzono w kaplicy prace budowlane zabezpieczające konstrukcję budynku. Starania o zagospodarowanie i odbudowę kaplicy utrudniał fakt, iż znajdowała się ona na terenie przekazanym w zarząd zakładów zbożowych. Ostatecznie w 1959 r. kaplica została rozebrana. Nieznany jest los barokowego wyposażenia kaplicy, w tym malowideł z empory i ambony.

W 2005 r. replika tej rzeźby, wykonana przez p. Andrzeja Kwederackiego na zamówienie członków kętrzyńskiego Bractwa Pielgrzymkowego św. Jakuba Starszego, po poświęceniu jej w czasie rowerowej pielgrzymki w sanktuarium św Jakuba w Santiago de Compostella, umieszczona została w kętrzyńskiej bazylice św. Jerzego. Druga replika znajduje się w olsztyńskiej katedrze św. Jakuba. Jest to doskonały przykład tego w jaki sposób, przy odrobinie dobrej woli, można rozwiązywać różnego rodzaju roszczenia dotyczące obiektów sakralnych znajdujących się z zbiorach muzealnych.